بیماری التهابی روده
مترادف های مورد استفاده برای بیماری:
- IBD
تعریف:
بیماری التهابی روده یک ناهنجاری مزمن و التهابی لوله گوارش (به ویژه روده بزرگ و مقعد) است که در نتیجه پاسخ ایمنی نسبت به مولکول های بدن ایجاد می شود. این بیماری به دو شکل ظاهر می شود که شامل موارد زیر می باشد:
۱- کولیت اولسراتیو: مشخصه این حالت بروز التهاب و زخم در لایه پوششی (سطحی) روده بزرگ و مقعد است. توجه داشته باشید که در کولیت اولسراتیو روده کوچک و بخش های ابتدایی دستگاه گوارش دچار التهاب نمی شوند.
۲- بیماری کرون: در این نوع از بیماری التهابی روده لایه های عمیق تر بافت لوله گوارشی و تقریبا تمامی بخش های این لوله (شامل دهان، مری، معده، روده کوچک و روده بزرگ) دچار التهاب می شود.
علائم
نشانه های بیماری التهابی روده بسته به شدت درگیری به صورت طیفی از خفیف تا شدید در افراد مختلف بروز می یابد. در برخی موارد علایم تشدید شده و به دنبال آن دوره ای از بهبود را تجربه می کنند.
تب
کاهش وزن ناخواسته
کاهش اشتها
درد مفاصل
کم خونی
درد شکمی
اسهال
خونریزی در مدفوع
تاخیر در رشد کودکان
در موارد شدید بیماری، با حمله سیستم ایمنی به سایر اندام ها ممکن است مواردی مانند التهاب ملتحمه چشم، بثورات جلدی، بروز لخته های خونی و انسداد مجاری صفراوی وجود دارد. در صورت عدم درمان بیماری التهابی روده، احتمال بروز سرطان روده بزرگ بعد از 8 تا 10 سال وجود دارد.
تفاوت علایم در هر دو حالت بیماری التهابی روده در جدول زیر گزارش شده است.
علایم | کولیت اولسراتیو | بیماری کرون |
تب | در موارد شدید بیماری بروز می کند. | شایع |
زخم اطراف مقعد | شایع | به ندرت |
کاهش وزن | شایع | به ندرت |
احساس نیاز به دفع مدفوع بدون اجابت مزاج | غیر شایع | شایع |
شکل مدفوع | موکوئیدی (کش دار و لزج) همراه با خون | چرب و پوره ای شکل |
قرمزی پوست | شایع | غیر شایع |
سنگ های کلیوی | به ندرت | شایع |
شکایت ها
بیماران مبتلا به فرم کولیت اولسراتیو از موارد زیر شکایت دارند:
۱- تجمع گاز در روده بزرگ و تخلیه ناخواسته که ناشی از گشاد شدن روده رخ می دهد. این عامل ممکن است سوراخ شدن روده بزرگ را به دنبال داشته باشد.
۲- دهیدراته شدن (کم آبی) شدید بدن که ناشی از اسهال مکرر رخ می دهد.
مواردی که افراد مبتلا به بیماری کرون از آن شکایت دارند عبارتند از:
۱- اختلال در گوارش مواد غذایی که در نتیجه انسداد روده رخ می دهد
۲- سوء تغذیه به علت اسهال و درد شکمی مکرر که منجر به کاهش جذب آهن و ویتامین B12 می شود.
۳- زخم و سوزش اطراف مقعد که ممکن است منجر به عفونت ناحیه مقعد نیز بشود.
شیوع
آمار های جهانی حاکی از آن است که در هر جمعیت ۱۰۰ هزار نفری نزدیک به ۰.۵تا ۲۴.۵ فرد مبتلا به کولیت اولسراتیو ثبت شده است.
این آمار در مورد بیماری کرون در حدود ۰.۱ تا ۱۴ مبتلا به ازای هر جمعیت ۱۰۰ هزار نفری می باشد. از طرفی، سالیانه ۳۹۶ نفر مبتلای جدید به بیماری التهابی روده در هر جمعیت ۱۰۰ هزار نفری گزارش می شود. در مجموع محققان تخمین زده اند که بیش از ۶.۸ میلیون مبتلا به بیماری التهابی روده در جهان وجود داشته باشد.
براساس آمار غیر رسمی در ایران، حدود ۴۰ تا ۴۵ هزار ایرانی به بیماری التهابی روده مبتلا می باشند و نرخ بروز آن بطور کلی در حدود ۴۵ مبتلا در هر جمعیت ۱۰۰ هزار نفری از ایرانیان می باشد.
عوامل خطر
مجموعه ای از عوامل محیطی و ژنتیکی در بروز بیماری التهابی روده نقش دارند که در ادامه به تفکیک توضیح داده خواهند شد.
سن
سن ابتلا به این بیماری معمولا قبل از ۴۰ سالگی است. به بیان دقیق تر، بیشترین شیوع این بیماری در سنین ۱۵ تا ۴۰ سالگی رخ می دهد. از طرفی، مواردی از ابتلا به بیماری التهابی روده در سنین ۵۰ تا ۷۰ سال نیز گزارش شده است.
جنس
براساس اطلاعات جهانی موجود، فراوانی بیماری التهابی روده در زنان (۴۱۷ مبتلا در هر جمعیت ۱۰۰ هزار نفری) بیش از مردان (۲۸۴ مبتلا در هر جمعیت ۱۰۰ هزار نفری) است.
ماه تولد
مطالعات محدودی به بررسی ارتباط میان ماه تولد و احتمال ابتلا به بیماری التهابی روده پرداخته اند. در هر حال، شواهد گزارش شده نشان می دهد متولدین ماه های آوریل و اوت از بالاترین احتمال ابتلا و متولدین ماه ژوئن از پایین ترین احتمال ابتلا به بیماری التهابی روده برخوردارند. توجه داشته باشید این آمارها تنها بر جمعیت ساکنان بلژیک و یهودیان اسراییل صورت گرفته و انجام تحقیقات بیشتر در این زمینه برای سایر جمعیت ها نیز ضروری می باشد.
عوامل جغرافیایی
شواهد حاکی از آن است که نرخ بروز بیماری التهابی روده در مناطق جغرافیایی مختلف، متفاوت است. بطوریکه در هر جمعیت ۱۰۰ هزار نفری در آمریکای شمالی ۴۲۲ بیمار و در جزایر کاراییب ۶.۷ نفر گزارش شده است. این دو منطقه به ترتیب بیشترین و کمترین آمار ابتلا به بیماری التهابی روده را در جهان گزارش کرده اند. در مورد نرخ مرگ و میر ناشی از این بیماری نیز بیشتری و کمترین آمار مرگ به ترتیب در کشور های وانواتو7 در اقیانوسیه (۱.۸ فوتی در هر جمعیت ۱۰۰ هزار نفری) و سنگاپور (۰.۰۸ فوتی در هر جمعیت ۱۰۰ هزار نفری) ثبت شده است.
در مطالعه دیگری در قاره آسیا، بالاترین نرخ بروز بیماری التهابی روده برای دو کشور هند و چین (به ترتیب ۹و۳۱ و ۳.۶۴ مبتلا در هر جمعیت ۱۰۰ هزار نفری) گزارش شده است.
در ایران نیز استان های خطه شمالی بالاترین آمار مبتلایان به این بیماری را گزارش کرده اند. اما اطلاعات دقیق تری از این بیماران در ایران در دسترس نمی باشد.
سبک زندگی
دخانیات: مصرف سیگار از آنجا که تحریک لوله گوارش را به دنبال دارد، علایم مبتلایان به بیماری التهابی روده (مانند اسهال) را نیز تشدید می کند. اثرات سوء سیگار به حدی است که تا دو برابر ریسک ابتلا به فرم شدید بیماری التهابی روده (بیماری کرون) را افزایش می دهد.
استرس: استرس مزمن و طولانی مدت با ایجاد اختلال در سیستم ایمنی و افزایش احتمال بروز انواع عفونت ها ممکن است سبب شود فلور میکروبی دستگاه گوارش تغییر کنند. در ادامه با پاسخ ایمنی نسب به عفونت های ایجاد شده در لوله گوارش، بافت روده نیز درگیر شده و بیماری التهابی روده رخ می دهد.
منظور از فلور میکروبی دسته ای از میکروب های مفید است که سطح لوله گوارش را پوشانده و علاوه بر آنکه در هضم موارد غذایی کمک می کنند، بله مانع از عفونت در بخش های مختلف لوله گوارش می شوند.
مصرف نوشیدنی های الکلی: برخی محققان معتقدند مصرف الکل تا ۶.۷۵ برابر ریسک ابتلا به بیماری التهابی روده را افزایش می دهد. یکی از مکانیسم های احتمالی که مصرف الکل چنین پیامدی را سبب می شود همان تغییر فلور میکروبی دستگاه گوارش است.
رژیم غذایی: الگوی های غذایی غنی از گوشت قرمز و شکر خطر ابتلا به بیماری التهابی روده را افزایش می دهد.
نژاد
نرخ بروز بیماری التهابی روده در همه نژاد ها یکسان نیست. بطوریکه این آمار برای سفیدپوستان، سیاهپوستان آفریقایی آمریکایی، نژاد اسپانیایی و آسیایی ها به ترتیب برابر با ۲۶ الی ۳۳ درصد، ۹ الی ۱۸ درصد، ۹ الی ۱۶ درصد و ۵.۹ درصد می باشد.
وراثت
برخی واریته های ژنی باعث افزایش احتمال بروز بیماری التهابی روده می شوند. مثلا دو ژن IRGM و ATG16L1 که در فرایند های التهابی سیستم ایمنی (التهاب ناشی از اتوفاژی در سلول های ایمنی) نقش دارند از جمله این موارد می باشند.
با توجه به آنکه عوامل مختلفی در بروز این بیماری نقش دارند، تاکنون الگوی وراثتی دقیقی برای این بیماری التهابی روده گزارش نشده است اما تخمین زده می شود که در ۱۵ درصد مبتلایان، احتمالا یکی از دیگر اعضای خانواده نیز به این بیماری مبتلا می باشد.
سایر موارد
عوارض جانبی دارو ها: مصرف طولانی مدت برخی دارو ها ریسک ابتلا به به بیماری التهابی روده را افزایش می دهند. این موارد شامل ایبوپروفن، ناپروکسن و دیکلوفناک است که جهت تسکین درد استفاده می شوند. مکانیسم اثر این داروها در بروز بیماری التهابی روده مشخص نیست.
مصرف بی رویه آنتی بیوتیک ها: استفاده طولانی مدت آنتی بیوتیک های مختلف ممکن است با از بین بردن فلور میکروبی سطح لوله گوارش سبب جایگزین شدن آن با انواعی از باکتری های بیماری زا شود که با تحریک پاسخ ایمنی در دستگاه گوارش، ریسک ابتلا به بیماری التهابی روده را افزایش دهد.
بیماری سلیاک: بیماری سلیاک نوعی بیماری خود ایمن دستگاه گوارش است که در آن سیستم ایمنی نسب به پروتئین گندم (تحت عنوان گلوتن) پاسخ داده و سبب بروز التهاب لوله گوارش می شود. برخی شواهد حاکی از آن است که ابتلا به این بیماری، خطر ابتلا به بیماری التهابی روده را نیز افزایش می دهد.
مراقبت ها
انجام چکاپ های دوره ای از نظر کم خونی، فاکتور های التهابی و نیز وجود خون در مدفوع توصیه می شود. با این کار روند تشدید بیماری و یا بهبود ناشی از مصرف داروها همواره تحت نظر خواهد بود.
از نوشیدن یا مصرف مواد غذایی حاوی کربنیک اسید خودداری کنید. زیرا این ترکیبات با تولید گاز در لوله گوارش سبب درد شکمی و تشدید علایم بیماری می شوند.
بهداشت شخصی را رعایت کرده و با استفاده از شوینده های مناسب، از بروز عفونت های ناحیه مقعد جلوگیری کنید.
تشخیص
معاینه فیزیکی (ناحیه مقعد بیمار) یکی از اولین راهکارهای تشخیص بیماری التهابی روده می باشد. اما تشخیص نهایی بیماری و نوع آن با انجام ترکیبی از آزمایش های مختلف و روش های تصویربرداری صورت می گیرد.
آزمایش ها:
۱- تست مدفوع: در این آزمایش نمونه مدفوع از نظر وجود خون و انگل ها بررسی می گردد. هم چنین مدفوع از نظر فاکتوری به نام کالپروتکتین به عنوان شاخصه التهاب شدید روده نیز آزمایش می شود. فاکتور یاد شده اختصاصی بیماری التهابی روده نبوده و به صورت کلی نشان دهنده وجود التهاب روده می باشد.
۲- تست کم خونی: از آن جا که مبتلایان به این بیماری از کمبود آهن و ویتامین B12 رنج می برند، شمارش تعداد گلبول های قرمز در تشخیص بیمای التهابی روده مفید است.
۳- تست فاکتورهای التهابی خون: در این آزمایش فاکتورهای مرتبط با التهاب سیستم ایمنی (مانند پروتئین واکنشگر C و میزان رسوب گلبول های قرمز ) سنجیده می شود. فاکتور های یاد شده طی هر گونه التهاب یا عفونت در بدن افزایش می یابند.
روش های تصویربرداری
۱- کولونوسکوپی: در این روش یک لوله منعطف از ناحیه مقعد وارد روده بزرگ شده و با تصویربرداری و نمونه برداری از بافت روده مواردی مانند زخم روده، تغییر شکل و گشاد شدن روده تشخیص داده می شود. بافت نمونه برداری شده نیز در آزمایشگاه های آسیب شناسی از نظر هر گونه بدخیمی مورد بررسی قرار می گیرد.
۲- اندوسکوپی فوقانی: در این روش یک لوله باریک و منعطف از بخش فوقانی دستگاه گوارش وارد معده و روده کوچک شده و علایمی مانند زخم و التهاب را شناسایی می کند. این تست در افراد مبتلا به بیماری کرون که از تهوع، استفراغ، درد شکمی و اختلال در بلع رنج می برند توصیه می شود.
۳- کپسول آندوسکوپی: این روش مانند اندوسکوپی فوقانی است با این تفاوت که به جای لوله منعطف از یک کپسول حاوی دوربین استفاده می شود که تصویری از لوله گوارش به کامپیوتر کوچکی که به دور کمر بسته می شود ارسال می کند. این کپسول طی 48 ساعت از بدن دفع می شود. استفاده از این روش در مواردی که انسداد روده رخ داده است توصیه نمی شود.
۴- انتروسکوپی با کمک بالون: این روش مشابه اندوسکوپی فوقانی است با این تفاوت که لوله اندوسکوپی در بخش انتهای خود حاوی یک بالون پر از هواست که با باز کردن پیچ و خم های روده باریک، امکان مشاهده بخش طولانی تری از روده را فراهم می کند. توجه داشته باشید این روش عموما در زمانی استفاده می شود که کپسول اندوسکوپی نشانه ای از اختلال بافتی را شناسایی کرده باشد.
۵- اسکن اشعه X: تصویر حاصل از این روش مخصوصا برای تشخیص پارگی و سوراخ شدن روده بزرگ استفاده می شود. برای انجام این تست از بیمار خواسته می شود که با خوردن یک نوشیدنی حاوی باریم، امکان مشاهده سطح داخلی روده را فراهم کند. این ترکیب سطح داخلی سرتاسر روده را می پوشاند.
منظور از باریم در واقع یک سوسپانسیون از باریم سولفات است که در کس برداری به صورت سفید رنگ قابل مشاهده می باشد. هدف از اینکار آن است که سطح داخلی لوله گوارش توسط باریم پوشیده شده و بخش های مختلف مجرای گوارشی در تصویر قابل تمییز باشد.
۶- اسکن CT: در این روش نیز از اشعه X استفاده می شود اما نسبت به اسکن اشعه X معمولی، جزییات بیشتری از بافت خارجی و داخلی روده کوچک ارایه می دهد. مزیت دیگر این روش آن است که نیازی به مصرف باریم توسط بیمار نمی باشد.
۷- اسکن MRI: در این روش کم خطر با به کارگیری امواج رادیویی و میدان مغناطیسی تصویری از مقاطع مختلف بافت روده تهیه می شود. کاربرد این روش به ویژه برای تشخیص بروز زخم و پارگی دیواره روده می باشد.
درمان
دارویی
۱- داروهای ضد التهاب شیمیایی: هدف اصلی از تجویز این داروها (شامل انواع کورتیکواسترویید و آمینوسالیسیلات) کاهش التهاب و جلوگیری از تشدید پاسخ ایمنی نسبت به بافت لوله گوارش است. داروهایی مانند مزالازین، بالسالازید، اولسالازین21، آزاتیوپرین، مرکاپتوپورین و متوتروکسات در این گروه قرار می گیرند.
۲- داروهای ضد التهاب زیستی: این گروه از داروها (اینفلیکسیمب، پادالیمومب، گولیمومب، سرتولیزومب، ودولیزومب، و یوستکینومب) حاوی ترکیبات زیستی هستند که باعث کاهش پاسخ التهابی سیستم ایمنی می شود. این داروها عموما به فاکتور های التهابی سیستم ایمنی اتصال یافته و مانع از عملکرد آنها یعنی بروز التهاب می شوند.
۳- انتی بیوتیک ها: استفاده از این گروه دارویی برای درمان عفونت های (مانند سیپروفلوکساسین، و مترونیدازول) مختلف گوارشی استفاده می شود.
۴- داروهای ضد اسهال شامل پودر پسیلیوم و متیل سلولز برای انواع خفیف تا متوسط اسهال تجویز می شوند. در موارد شدید نیز استفاده از لوپرامید موثر است.
۵- مسکن ها: در صورت ابتلا به درد خفیف استفاده از استامینوفن موثر می باشد. توجه داشته باشید که مسکن هایی مانند ایبوپروفن، ناپروکسن و دیکلوفناک ممکن است علایم بیماری التهابی روده (استهال و تهوع) را تشدید کنند.
۶- ویتامین D: این ویتامین برای جلوگیری از تشدید پاسخ های ایمنی در مبتلایان به بیماری های خودایمن توصیه می شود.
تغییر سبک زندگی
۱- تغییر الگوی غذایی: تغییر رژیم غذایی برای جلوگیری از تشدید بیماری التهابی روده و تخفیف علایم آن ضروری می باشد.
الف متخصصین توصیه می کنند مبتلایان مصرف لبنیجات را محدود کنند. زیرا لبنیجات تا حدی تولید و تجمع گاز را در لوله گوارش افزایش می دهد که انواعی از ناراحتی گوارشی را به دنبال دارد.
ب کاهش حجم وعده های غذایی: افزایش تعداد وعده های غذایی و کاهش حجم آن، علایمی مانند تهوع و اسهال را تا حدی تخفیف می دهد.
ج پرهیز از مصرف نوشیدنی های حاوی الکل و کافئین: الکل و کافئین با تحریک روده ممکن است سبب تشدید اسهال شوند. بنابراین توصیه می شود بیماران از مصرف چنین مواردی خودداری کنند.
د مصرف مولتی ویتامین ها: از آنجا که در این بیماری دستگاه گوارش بیماران دچار اختلال می شود و جذب بسیار املاح و ویتامین ها نیز به طبع آن کاهش می یابد، خوردن مولتی ویتامین های ضروری توصیه می شود.
۲- پرهیز از سیگار و استرس: راهکار هایی مانند ورزش کردن (پیاده روی، دوچرخه سواری یوگا و شنا) برای تقویت سیستم ایمنی و اجتناب از رفتاری های مخربی مانند کشیدن سیگار یا استرس مزمن بسیار مفید است.
سایر موارد
۱- جراحی برای کولیت اولسراتیو: در برخی موارد بنابر تشخیص پزشک ممکن است نیاز به برداشتن کامل روده بزرگ وجود داشته باشد که از تکنیک های مختلف جراحی برای آن استفاده می شود. از طرفی برای ذخیره مدفوع در چنین شرایطی، با کارگزاری یک کیسه در خارج از بدن که از طریق یک لوله به روده اتصال دارد، این مشکل مرتفع می شود. توجه داشته باشید که تقریبا ۲۰ درصد از مبتلایان به کولیت اولسراتیو، علایم شدید بیماری را تجربه کرده و نیاز به انجام اقدامات جراحی خواهند داشت.
۲- جراحی برای بیماری کرون: در دو سوم مبتلایان به بیماری کرون، با روش جراحی بافت آسیب دیده لوله گوارش برداشته شده و بخش های سالم آن بهم اتصال داده می شود. اثرات مثبت جراحی برای این بیماران موقتی بوده و با پیشرفت بیماری، بخش های سالم روده نیز دچار التهاب و آسیب می شوند. بنابراین توصیه می شود روند درمان دارویی نیز بعد از انجام جراحی به دقت دنبال شود.
۳- مصرف انواع پروبیوتیک: امروزه برخی شرکت های دارویی و لبنی با جداسازی فلور میکروبی مفید دستگاه گوارش و افزودن آن به انواع لبنیجات سعی می کنند از جایگزین شدن باکتری های بیماری زا در طول دستگاه گوارش جلوگیری کنند. نتایج بدست آمده از این تحقیقات نشانگر آن است که این روش برای تخفیف علایم و جلوگیری از پیشرفت بیماری التهابی روده مفید است.